'વિશાળે જગ વિસ્તારે નથી એક જ માનવી, પશુ છે, પંખી છે, પુષ્પો,વનો, ને છે વનસ્પતિ’ -ગીરનું જંગલ
Secrets of the Snake Charmer By John C. Murphy
પડકું અથવા ફુરસો અથવા ફોડસી
અંગ્રેજી ભાષામાં Indian Saw Scaled Viper (ઇન્ડિયન શો સ્કેલ્ડ વાઈપર) ઓળખાતા આ સાપને ગુજરાતના જુદા જુદા પ્રદેશોમાં પડકું,ફુરસો કે ફોડસી નામથી ઓળખવામાં આવે છે.પરંતુ ગુજરાતના મોટાભાગના વિસ્તારોમાં પડકું નામથી ઓળખવામાં આવે છે.તેથી પડકું શબ્દપ્રયોગ કરવામાં આવ્યો છે.
પડકું વાઈપર પરિવારનો એક ઝેરી સાપ છે.તેનો સમાવેશ પેટ વડે ઘસડાયને ચાલતા સરીસૃપ પ્રાણીઓના વર્ગમાં થાય છે.પડકું ભારત સહિત શ્રીલંકા,બાગ્લાદેશ,પાકિસ્તાન,અફઘાનિસ્તાન તથા એશિયાના રણપ્રદેશો,મેદાની પ્રદેશો અને પહાડી પ્રદેશોમાં જોવા મળે છે.ભારતમાં ગુજરાત સહિત મહારાષ્ટ્ર,રાજસ્થાન,તમિલનાડુ,આંધ્રપ્રદેશ અને પંજાબના કેટલાક વિસ્તારોમાં જોવા મળે છે.
પડકું / ફુરસો/ ફોડસી
પડકું ખૂબ જ નાના કદનો સાપ છે.ગુજરાતમાં જોવા મળતા ચાર ઝેરી સાપ નાગ,ખાડચિતારો,કાળોતરો અને પડકું છે ,તેમાં પડકું સૌથી ઓછી લંબાઈ ધરાવે છે.સામાન્ય રીતે તેની લંબાઈ ૩૫ સે.મી થી ૮૦ સે.મી (૧.૫ ફૂટ) જેટલી હોય છે.નર કરતા માદા પડકાની લંબાઈ વધૂ હોય છે.પડકું વિશિષ્ટ શારીરિક બંધારણ ધરાવે છે.તેનું મોઢું ગર્દનથી અલગ તરી આવે છે એટલે કે સ્પષ્ટ જોઇ શકાય છે.તેની આંખો બહાર નિકળેલી અને મોટી હોય છે.તેનું મોઢું નાનુ અને ગોળાકાર હોય છે.જેથી ખાડચિતાડા અને પડકું વચ્ચેનો ભેદ પારખી શકાય છે.પડકાની શરીરની ત્વચા વિચિત્ર છે.શરીરની ઉપરની ત્વચા સામન્યતઃ ઘઉંવર્ણી,ભૂખરા રંગ સાથે પીળાશ પડતી વારાફરતી એક બાજુ થી બીજી બાજુ મરડાતી વિશિષ્ટ પ્રકારની પોપડીઓ વાળી પેટર્ન ધરાવે છે.જ્યાંરે શરીરની નીચેની ત્વચા સ્વચ્છ સફેદ સાથે ઘઉંવર્ણી હોય છે.તેની પૂંછડી ટૂંકી અને જાડી હોય છે.પડકું મનુષ્યની ખૂબ જ નજીક રહે છે.તેનું શરીર ટૂંકું હોવાથી સરળતાથી નજરમાં આવતુ નથી.
પડકું / ફુરસો / ફોડસી
પડકું એક નિશાચર પ્રાણી છે એટલે કે રાત્રીના સમયે વધારે સક્રિય હોય છે.જો કે શિયાળો તથા ચોમાસાની ઠંડી ઋતુઓમાં ધૂપ શેકવા એટલે કે સૂર્યપ્રકાશમાંથી એનર્જી મેળવવા દિવસે બહાર આવે છે.સામાન્ય રીતે સૂકા તથા રેતાળ વિસ્તારો,પથ્થરના મેદાનો કે પહાડી વિસ્તારોમાં રહે છે.તે પથ્થરોની નીચે,વૃક્ષની જાળીઓ કે ઝાડની ઉખડી છાલમાં ગુપ્ત જગ્યાએ રહેઠાણ બનાવે છે.પડકાનો ખોરાક ઉંદર,કાચિંડો,ગરોળી જેવા નાના પ્રાણીઓ તથા વીંછી જેવા અન્ય નાના જીવજંતુઓ છે.
માદા પડકું એપ્રિલ થી ઓગષ્ટ મહિનાની વચ્ચે ૪ થી ૮ બચ્ચાને જન્મ આપે છે.જન્મેલા બચ્ચાની લંબાઈ વધૂમાં વધૂ ૮ સેં.મી જેટલી હોય છે.પડકું ઈંડા મૂક્તો સાપ નથી.
પડકું વાઈપર પરિવારનો સૌથી ઝેરી સાપ છે.છતા તેનું ઝેર ભાગ્યે જ જીવલેણ સાબિત થતુ હોય છે.તેનું ઝેર મનુષ્યના શરીરમાં લોહીનો પ્રવાહ રોકી દે છે.એટલે કે લોહીને જમાવી દે છે.આજના આધૂનિક યુગમાં તેના ઝેરનો ઈલાજ સરળતાથી થઈ શકે છે.અન્ટી વિનમ ઈન્જેક્શન,વિટામીન K ,કૅલ્શિયમ કાર્બોનેટ દ્વારા ઇલાજ શક્ય છે.પડકું કરડવાનું પ્રથમ લક્ષણ થાક લાગવો,દંશની જગ્યાએ સામાન્ય બળતરા થવી ,સોજો આવવો તથા લોહી ઉપસી આવવું.કોઈ પણ પ્રકારના પ્રયોગ કે ભૂવા-ભારડીના વહેમમાં પડ્યા વગર દર્દીને ડૉક્ટરી સારવાર આપવી જોઇએ.
કોઇ પણ સાપ સામાન્ય ઘાયલ હોય તો,કોઇ પણ પ્રકારની પાટાપીંડી કર્યા વગર તેના કુદરતી પર્યાવરણમાં મૂક્ત કરવો હિતાવહ છે.જેથી તે ઘાયલ શરીરને ધૂળમાં રગદોડી શકે.
ભામફોડી
ભામફોડી અથવા કાકરાકોટને અંગ્રેજીમાં અનુક્રમે Common Send Boa અથવા Russell’s Earth Boa કહેવાય છે.અન્ય વિસ્તારો અલગ અલગ નામથી ઓળખવામાં આવે છે.ભામફોડીનું વૈજ્ઞાનિક નામ Eryx conicus છે. અહીં ભામફોડી શબ્દપ્રયોગ કરવામાં આવ્યો છે.ભામફોડીનો સમાવેશ પેટ પડે ઘસડાઇને ચાલતા (સરીસૃપ) પ્રાણીઓના વર્ગમાં થાય છે.ભામફોડી બિનઝેરી સાપ છે .
ભામફોડી એશિયામાં ભારત,પાકિસ્તાન અને બાગ્લાદેશના કેટલાક વિસ્તારોમાં જોવા મળે છે.ભારતમાં આસામ અને બંગાળના પહાડી વિસ્તારોમાં જોવા મળે છે.તેની લંબાઈ આશરે ૫૦ સે.મી જેટલી હોય છે.જ્યાંરે વધૂમાં વધૂ લંબાઈ ૧ મીટર સુધી હોય શકે છે.સામાન્ય રીતે નર કરતા માદા ભામફોડીની લંબાઈ વધૂ હોય છે.ભામફોડીના શરીરનું બંધારણ આંધળી ચાકણ જેવું જ હોય છે.તેના મોઢાનો આકાર નજીવો ત્રિકોણીય હોય છે.મોઢાથી પૂછડી સુધીનું શરીર એક સરખુ દેખાતુ હોય છે.જેથી તેનું મોઢુ તથા પૂંછડી એક સમાન લાગે છે.ભામફોડીની ત્વચા પીળાશ પડતી સફેદની સાથે ઘઉંવર્ણી હોય છે.તેના પર ઘઉંવર્ણી તથા કાળાશ પડતી ગોળ પેટર્ન હોય છે.જેથી તે ખાડ ચિતાડા (Russell’s Viper) સાપ જેવી દેખાઈ છે.એટલા માટે ઘણા વિસ્તારોમાં Russell’s Earth Boa તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.કેટલાક વિસ્તારોમાં અજગરના બચ્ચા (Baby Python) તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે
ભામફોડી
તેનું રહેઠાણ રેતાળ તથા પથ્થરાળ પ્રદેશોમાં હોય છે.આંધણી ચાકણની જેમ ભામફોડી પન ખૂબ જ આળસુ હોવાથી ઉંદરોના દરમાં જઈને રહે છે.તેનો સ્વાભવ વિનમ્ર છે.તે એક નિશાચર પ્રાણી છે.એટલે કે મોટેભાગે રાત્રીના સમયે દરમાંથી બહાર નિકળે છે અને શિકાર કરે છે.તે ઉંદર, સસલું, ખિસકોલી,દેડકા વગેરે વર્ગના સ્તન્યપ્રાણીનો શિકાર કરે છે.આંધળી ચાકણની જેમ ભામફોડી પણ ખતરાનો અનુભવ થતા શરીરને સર્પિલ આકાર આપે છે એટલે કે પોતાના શરીરને ગોળ વીંટીને મોઢાને છૂપાવી લે છે અને પૂંછડીને ઊંચી કરીને પ્રતિબંધીને ચેતવણી આપે છે.
ભામફોડી જૂન-જૂલાઈમાં લગભગ ૩ થી ૧૨ બચ્ચાને જન્મ આપે છે.જન્મેલા બચ્ચાની લંબાઈ આશરે ૧૨ સેમી. જેટલી હોય છે.જન્મેલા બચ્ચાની ત્વચાનો રંગ ગુલાબી પેટર્ન વાળી હોય છે.માદા ભામફોડીને પરિપક્વ થવા માટે લગભગ ૩ થી ૪ વર્ષ લાગે છે,જ્યાંરે નર ભામફોડીને પરિપક્વ થવામાં લગભગ ૨ થી ૩ વર્ષ લાગે છે.
ભામફોડી અદ્ભુત ત્વચા ધરાવતી હોવાથી મોટાભાગે ત્વચા માટે શિકારનો ભોગ બને છે.ભારતમાં ઘણા લોકો એમ પણ માને છે કે ભામફોડીના કરડવાથી કે જીભ અડવાથી ચામડીનો લાઈલાજ રોગ થાય છે.હકીકતમાં આવુ કશું થતુ નથી.ભામફોડીના વિશિષ્ટ રૂપને કારણે લોકોમાં માન્યતાઓ ફેલાયેલી છે.
સ્ત્રોત : ગુજરાતી ગ્રૂપ (વિનીત રાણા)
ફોટો : હિમલ મેહતા
(સરિસૃપ)રેપ્ટાઈલ વર્ગ એટલે કે પેટ વડે ઘસડાયને ચાલતા પ્રાણીઓના વર્ગમાં રેડ સેન્ડ બોઆનો સમાવેશ થાય છે. રેડ સેન્ડ બોઆ અંગેજી નામ છે.ગુજરાતીમાં આંધળી ચાકણ તરીકે ઓળખવામાં આવા છે. સ્થાનીય કે ચોખ્ખી અને સરળ ભાષામાં ‘બે મોઢાવાળા સાપ’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. મદારીઓ, ભૂવાઓ,તાંત્રિકો પાસે આંધળી ચાકણ ઘણી વખત જોઈ હશે…! રેડ સેન્ડ બોઆ બિનઝેરી છે.તેના કરડવાથી કોઈ હાનિ થતી નથી.રેડ સેન્ડ બોઆ પાકિસ્તાન,ભારત,નેપાળ તથા દક્ષિણ એશિયાના ઘણા દેશોમાં જોવા મળે છે.ભારતમાં રેડ સેન્ડ બોઆ સૌથી વધૂ જોવા મળે છે.ભારતમાં તમિલનાડુ ,આંધ્રપ્રદેશ, કર્ણાટક તથા ઉત્તર-પશ્ચિમના મોટાભાગના સુકા વિસ્તારોમાં જોવા મળે છે.
રેડ સેન્ડ બોઆની લંબાઈ આશરે ૨.૪૫ ફૂટ જેટલી હોય છે.ઘણી વખત ૧ મીટર (૩.૨૫ ફૂટ) સુધીની લંબાઈ ધરાવાતી રેડ સેન્ડ બોઆ પણ જોવા મળે છે.રેડ સેન્ડ બોઆના શરીરનું બંધારણ સામન્ય હોય છે.તેની પૂંછડી લગભગ મોઢા જેવા આકરાની હોય છે અને મોઢુ કાચડી-ભિંગડાવાળુ તથા એક ચોક્ક્સ પ્રકારની પૅટર્ન ધરાવે છે.તેનું મોઢું પાવડાના આકાર જેવું હોય છે.જેથી તેનું મોઢુ તથા પૂંછડી એક સમાન લાગે છે.જે રેડ સેન્ડ બોઆને ઓળખાવાનું સરળ માધ્યમ છે. રેડ સેન્ડ બોઆની શરીરની ત્વચના રંગમાં વૈવિધ્ય જોવા મળે છે.રેડ સેન્ડ બોઆના શરીરનો રંગ રાતો-ઘઉંવર્ણો, ભૂખરો તથા પીળાશ પડતો કાળો હોય છે.તેનો સ્વભાવ વિનમ્ર છે. રેડ સેન્ડ બોઆ આળસુ જીવ છે. ખતરાનો અનુભવ થતા શરીરને સર્પિલ આકાર આપે છે એટલે કે પોતાના શરીરને ગોળ વીંટીને મોઢાને છૂપાવી લે છે અને પૂંછડીને ઊંચી કરીને પ્રતિબંધીને ચેતવણી આપે છે.
ફોટો - જાવેદ અલી
તેનું રહેઠાણ સૂકા વિસ્તારો,રણપ્રદેશ,પથરીલા મેદાનો વગેરે સૂકા વિસ્તારો છે.રેતાળ તથા રણ કે સૂકા પ્રદેશોમાં રેતી અને પથ્થરો પર તે સરળતાથી સરકી શકે છે.સમાન્ય રીતે રેતાળ પ્રદેશમાં દર બનાવી રહે છે.તેનો ખોરાક નાના સ્તન ધરાવતા પ્રાણીઓ છે.દાં.ત , ઉંદર,ખિસકોલી,સસલુ,છછૂંદર વગેરે..મોટેભાગે ઉંદરો તથા છછૂંદરોના દરોમાં જઈને શિકાર કરે છે. માદા રેડ સેન્ડ બોઆ જૂનની આસપાસ બચ્ચાને જન્મ આપે છે.માંદા રેડ સેન્ડ બોઆ એક વખતની પ્રસુતિ દરમિયાન ૬ થી ૯ બચ્ચાને જન્મ આપે છે.જન્મેલા બચ્ચાની લંબાઈ આશરે ૨૨ સે.મી જેટલી હોય છે.
ભારતમાં આંધળી આસ્થાનો ભોગ બનેલું પ્રાણી એટલે ‘આંધળી ચાકણ’ (રેડ સેન્ડ બોઆ).તાંત્રિકો દ્વારા રેડ સેન્ડ બોઆની તસ્કરી ખૂબ વ્યાપક પ્રમાણમાં થતી હોય છે.તાંત્રિકોના માર્કેટમાં રેડ સેન્ડ બોઆનો ભાવ લાખો રૂપિયા બોલાય છે.જાણકારી અનુશાર તંદુરસ્ત તથા વજન વાળી રેડ સેન્ડ બોઆની કિંમત ૧૫ લાખ સુધી હોય શકે. જેમ રેડ સેન્ડ બોઆ તંદુરસ્ત અને વજન વાળી હોય તેમ તેની સારી કિંમત મળે છે.ઘણી વખત છાપાઓમાં અને ટી.વી ન્યૂઝ ચેનલોમાં એવી વાત પણ સાંભળી અને વાંચી છે કે, રેડ સેન્ડ બોઆના દલાલો હોય છે,જે રેડ સેન્ડ બોઆનો વજન વધારવા ઘરમાં રાખીને ઈંડા,ચીઝ, ઉંદર,છછૂદર જેવો ખોરાક આપે છે.જેથી વજનવાળી બોઆની સારી એવી કિંમત પણ મળે છે.રેડ સેન્ડ બોઆ સાથે થતી તાંત્રિક પ્રક્રિયા ભયભીત કરનારી હોય છે.
‘વિશાળે જગ વિસ્તારે નથી એક જ માનવી,
પશુ છે, પંખી છે, પુષ્પો,વનો, ને છે વનસ્પતિ’
(સ્ત્રોત -ગીરનું જંગલ)
^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^
પ્રતિભાવ