'વિશાળે જગ વિસ્તારે નથી એક જ માનવી, પશુ છે, પંખી છે, પુષ્પો,વનો, ને છે વનસ્પતિ’ -ગીરનું જંગલ
પીળી ચાંક ઢોંક (ચહેરા પર પીંછા હોતા નથી)
ગુજરાતીમાં પીળી ચાંચ ઢોંક તરીખે ઓળખાતા આ પક્ષીનું અંગ્રેજી નામ Painted Stork છે, જ્યાંરે વૈજ્ઞાનિક નામ Mycteria leucocephala છે. આ પક્ષી સમગ્ર ભારત સહિત પાકિસ્તાન, મ્યાનમાર, શ્રીલંકા, નેપાળના વિસ્તારો જોવા મળે છે. ઢોંક મૂળ Ciconiidae ફેમિલીનું પક્ષી છે જેની આખા વિશ્વમાં લગભગ ૧૯ જેટલી પ્રજાતિઓ વસે છે. આ મહાકાય પક્ષીના લાંબા પગ અને મજબુત લાંબી ચાંચ તેને બીજા પક્ષીઓથી અલગ જ તારે છે.આ પક્ષીનું વજન લગભગ ૨ થી ૩.૫ કિ.ગ્રા જેટલુ હોય છે.તેની લંબાઈ આશરે ૯૦ થી ૧૦૧ સે.મી જેટલી હોય શકે છે,જ્યાંરે તેની પાંખોની લંબાઈ ૧૫૦ થી ૧૬૦ સે.મી હોય છે. દેખાવમાં નર અને માદા લગભગ સરખા જ દેખાય છે ,પરંતુ કદમાં નર માદા કરતા જરાક મોટુ દેખાય છે.પુખ્ત વયના આ પક્ષીની પીળા રંગની લાંબી મજબુત ચાંચ હોય છે જે છેડેથી જરાક તિક્ષ્ણ વાંકી હોય છે.પીઠનો ભાગ સફેદ જ હોય છે જેની ઉપર લીલાશ પડતા કાળા પાટ્ટાઓ હોય છે,તેના પીંછા કાળા રંગના તથા ખંભો અને પાંખો આછી ગુલાબી રંગની હોય છે.પૂંછડીનો છેવટનો ભાગ કાળો હોય છે.તેના પગ લાંબા પીળાશ પડતા લાલ હોય છે,પરંતું કાદવ-કિચડમાં વસવાટને કારણે તે મોટેભાગે મેલા સફેદ રંગના દેખાતા હોય છે.તેની આંખો ઘેરા પીળા રંગની અને કિકિ કાળા રંગની હોય છે. આ પક્ષી મોટેભાગે સમુહમાં અથવા ક્યાંરેક જોડીમાં જોવા મળતા હોય છે.
આ પક્ષી સૂકા તળાવો,નહેરો કે અન્ય સૂકા જળાશયો અથવા છીંછરા જળાશયોમાં જોવા મળે છે. તેનો મૂખ્ય ખોરાક દેડકા, માછલી, જીવજંતુ, અળસિયા, નાના પક્ષી અને નાના સ્તનધારી પ્રાણીઓ છે. તે જળાશયોમાં શિકારની રાહ જોઇને સ્થિર ઊંભુ રહે છે અને ઘાત લગાવીને શિકાર કરતુ હોય છે , તો ક્યાંરેક છીંછરા પાણીમાં પોતાની લાંબી મજબૂત ચાંચ મોઢા સુધી ડુબાડીને ચાંચ ફરકાવતું પાણીમાં ધીમી ગતિએ ચાલીને શિકાર કરે છે.મોટે ભાગે એક જ જગ્યાએ વસવાટ કરે છે, પરંતુ અમુક પક્ષીઓ માઈગ્રેસન કરતા હોય છે.
આ પક્ષી છીછરા પાણીમાં પથરાયેલી વનસ્પતિઓમાં અથવા તો નીચા વૃક્ષોની શાખાઓમાં માળો બનાવે છે. નર અને માદા બન્ને સાથે મળીને ડાળીઓ,પાંદડાઓ અને ઘાંસનો ઉપયોગ કરીને એક પ્લેટફોર્મ ઉપર મોટો માળો બનાવે છે. એક જ વૃક્ષ પર ઘણી વખત અસંખ્ય માળાઓ હોય છે. કેટલીક વખત જાંબલી બગલો, કાજિયો, ધોળો બગલો,કાંકણસાર જેવા પક્ષીઓ અડોશ-અડોશમાં માળો બનવતા હોય છે.
આ પક્ષીનો પજન્નકાળ ઓગષ્ટ થી ફેબ્રુઆરીનો હોય છે.પ્રજન્ન બાદ માદા ૩ થી ૬ ઈંડા માળામાં મૂકે છે.માદા ઈંડાને સેવે છે અને એક મહિના પછી બચ્ચા બહાર આવે છે. બે મહિના પછી બચ્ચાઓ ઉડવા માટે સક્ષમ થઈ જતા હોય છે. ઘણી વખત આ પક્ષી પોતાના જ બચ્ચાનું ભક્ષણ પણ કરતુ હોય છે.
ગુજરાતીમાં શકરો અથવા શિકરો તરીખે ઓળખાતા આ પક્ષીનું અંગ્રેજી નામ Shikra છે ,જ્યાંરે તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Accipiter badius છે. શકરો આફ્રિકા અને એશિયામાં સમગ્ર ભારત સહિત બાંગ્લાદેશ,પાકિસ્તાન, મ્યાનમાર,શ્રીલંકામાં જોવા મળે છે, જો કે એના કદ અને રંગ પ્રમાણે ત્રણ પેટાજાતિઓ વસે છે.તેનું કદ કબુતરથી મોટુ લગભગ ૨૬ થી ૩૦ સે.મી જેટલુ હોય છે.તેનો ઉપરથી દેખાવ રાખોડી આસમાની હોય છે,જ્યાંરે નીચે સફેદ હોય છે,જેમાં આછા સફેદ રંગના આડી-ઊભી લિટીઓ હોય છે. માદા શકરો ઉપરના ભાગમાં કથ્થાઈ રંગની અને કદમાં નર કરતા મોટી હોય છે.પૂંછડીમાં પહોળા,ઘટાદાર રંગની આડી પાટ્ટીઓ હોય છે.તેની આંખો રતાશ પડતી હોય છે કિકિ કાળા રંગની હોય છે. તરુણ શકરાની આંખો ઘાટા પીળા રંગની અને કિકિ કાળી હોય છે,જ્યાંરે ઉપરનો રંગ કથ્થાઈ રતાશ પડતો અને નીચેની બાજુ ઊભી તુટક કથ્થાઈ રેખાઓ હોય છે.
શકરો મૂખ્યત્વે ગીચ જંગલો કરતા આછાં જંગલોમાં કે ગામડાં-ખેતરોમાં ઊંચા ઘટાદાર વૃક્ષોમાં વિચરણ કરતા હોય છે.તેની શિકાર કરવાની છટા બહું તિવ્ર છે. પળભરમાં વૃક્ષની ડાળી પરથી તરાપ મારીને શિકાર કરે છે.તેની ઉડવાની ક્ષમતા બહું ઝડપી છે.આકાસમાં પાંખો ફરકાવીને પછી હવામાં પાંખો સ્થિર રાખીને ઉડે છે.જમીનની સપાટીથી લગભગ ૧ મિટરની ઊંચાઈએ ઉડ્યા કરતું જોવા મળે છે.નર અને માંદા સાથે મળીને કાગડાની જેમ સૂકી લાકડી,ધાતુના વયરો એકત્ર કરીને માળો બનાવે છે.તેનો મુખ્ય ખોરાક સરીસૃપો,ઉંદરો,નાના પક્ષી અથવા તેમના બચ્ચા કે ઈંડા,નાની જીવાંત છે.ભારતમાં શકરાનો પ્રજન્ન્નકાળ માર્ચ થી જૂન સુધીનો હોય છે.પ્રજન્ન બાદ માંદા ત્રણ થી સાત ઈંડા મૂકે છે. મોટેભાગે માંદા જ ઈંડાને ૧૮ થી ૨૧ દિવસ સુધી સેવે છે. ઈંડાનો રંગ વાદળી -સફેદ જેવો હોય છે તેની ઉપર રાખોડી રંગના ટપકા હોય છે.
©Rajani Tank
ગુજરાતીમાં જાંબલી બગલો અથવા નડી બગલો નામથી ઓળખાતા આ પક્ષીનું અંગ્રેજી નામ Purple Heron છે જ્યાંરે તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Ardea purpurea છે. આ પક્ષી આફ્રિકા,મધ્ય-દક્ષિણ યુરોપ અને દક્ષિણ-પૂર્વ એશિયામાં જોવા મળે છે.એટલે કે આ પક્ષી ગુજરાત સહીત ભારતના મોટાભાગના વિસ્તારોમાં જોવા મળે છે. આ પક્ષી એના કદમાં ઉંચુ અને મોટુ છે. જો કે તેનો આકાર બહુ પતલો હોય છે તેથી તેની ઉંચાઈ- લંબાઇ પ્રામાણે તેનું વજન બહું ઓછુ હોય છે. તેની ઊંચાઈ ૭૦ થી ૯૫ સે.મી સુધી હોય શકે છે,જ્યાંરે તેની પાંખની લંબાઈ લગભગ ૧૨૦ થી ૧૫૦ સે.મી સુધીની હોય શકે છે. તેનું વજન માત્ર વજન ૫૨૫-૧૩૪૫ ગ્રામ જેટલુ જ હોય છે.પોતાના કદના કારણે તેની ઉડવાની ગતિ બહુ ધીમી છે.
તેનો રંગ ઘટાદાર જાંબલી-ભૂરા રંગનો હોય છે. તેનો ગળાનો ભાગ લાંબો-પતલો સર્પાકાર હોય છે, અને સાથે સફેદ-કાળી ઉંભી પાતળી લીટીઓ હોય છે અને મોઢાનો ભાગ કાળશ પડતો હોય છે.ચાંચ ભૂરા-પીળા રંગની લાંબી મજબુત હોય છે.તેના પગ આગળથી ભૂખરા અને પાછળ પીળાશ પડતા હોય છે.આંખો પીળી અને બચ્ચે કાળુ ટપકુ હોય છે. જાંબલી બગલો નદીઓ,તળાવો,સરોવરો,નહેરો જેવા મીઠા પાણીના સ્થળોએ જોવા મળે છે. નદી,તળાવ,નહેરોમાં ઘાટાદાર પથરાયેલી વનસ્પતિઓ,કિચડોમાં બહુ ચતુરાયપૂર્વક વસવાટ કરે છે,તેથી તે ખૂલ્લી જગ્યાએ ભાગ્યે જ જોવા મળે છે. મોટે ભાગે એકાંતમાં જ હોય છે.
©Rajani Tank
જાંબલી બગલો મુખ્યત્વે સવારે અને સાંજના સમયે શિકાર કરે છે. તે બહુ ધૈર્યથી ચપડતાપૂર્વક શિકાર કરે છે. તેની લાંબી મજબુત જેવી ચાંચથી ઘાત લગાવીને શિકાર કરે છે. તેનો શિકાર માછલીઓ,નાના સ્તનધારી જીવો,નાની જીવાંતો,સાંપ,ગરોળી,ઉંદર જેવા જીવો છે.જાંબલી બગલો પોતાના વસવાટની જગ્યાની આજુબાજુના નીચા છોડોમાં અને પાણીમાં પથરાયેલી વનસ્પતિઓમાં સૂકી લાકડીઓ,સૂકા પાંદડા જેવી વસ્તુઓ એકત્ર કરીને મોટો માળો બનાવે છે.તેનો પ્રજન્નકાળ જૂન થી માર્ચનો છે. જાંબલી બગલો પોતાની વસવાટની જગ્યાએ અથવા તો ક્યાંરેક માળામાં પ્રજન્ન કરે છે. માંદા માળામાં ૪ થી ૫ ઈંડા મૂકે છે જે દેખાવમાં વાદળી-લીલા રંગમાં હોય છે. તેનુ કદ ૫.૫૦ થી ૪.૫૦ સે.મી જેટલુ હોય શકે. નર અને માંદા જાંબલી બગલો બન્ને ઇંડાને સેવે છે. ૨૪ થી ૨૮ દિવસ બાદ ઈંડા માંથી બચ્ચા બહાર આવે છે અને ૧૦ દિવસ પછી બચ્ચા માળો છોડી દેતા હોય છે તથા ૬૦ દિવસ સુધીમાં બચ્ચાઓ સ્વતંત્ર થઈ જતા હોય છે.
પડકું અથવા ફુરસો અથવા ફોડસી
અંગ્રેજી ભાષામાં Indian Saw Scaled Viper (ઇન્ડિયન શો સ્કેલ્ડ વાઈપર) ઓળખાતા આ સાપને ગુજરાતના જુદા જુદા પ્રદેશોમાં પડકું,ફુરસો કે ફોડસી નામથી ઓળખવામાં આવે છે.પરંતુ ગુજરાતના મોટાભાગના વિસ્તારોમાં પડકું નામથી ઓળખવામાં આવે છે.તેથી પડકું શબ્દપ્રયોગ કરવામાં આવ્યો છે.
પડકું વાઈપર પરિવારનો એક ઝેરી સાપ છે.તેનો સમાવેશ પેટ વડે ઘસડાયને ચાલતા સરીસૃપ પ્રાણીઓના વર્ગમાં થાય છે.પડકું ભારત સહિત શ્રીલંકા,બાગ્લાદેશ,પાકિસ્તાન,અફઘાનિસ્તાન તથા એશિયાના રણપ્રદેશો,મેદાની પ્રદેશો અને પહાડી પ્રદેશોમાં જોવા મળે છે.ભારતમાં ગુજરાત સહિત મહારાષ્ટ્ર,રાજસ્થાન,તમિલનાડુ,આંધ્રપ્રદેશ અને પંજાબના કેટલાક વિસ્તારોમાં જોવા મળે છે.
પડકું / ફુરસો/ ફોડસી
પડકું ખૂબ જ નાના કદનો સાપ છે.ગુજરાતમાં જોવા મળતા ચાર ઝેરી સાપ નાગ,ખાડચિતારો,કાળોતરો અને પડકું છે ,તેમાં પડકું સૌથી ઓછી લંબાઈ ધરાવે છે.સામાન્ય રીતે તેની લંબાઈ ૩૫ સે.મી થી ૮૦ સે.મી (૧.૫ ફૂટ) જેટલી હોય છે.નર કરતા માદા પડકાની લંબાઈ વધૂ હોય છે.પડકું વિશિષ્ટ શારીરિક બંધારણ ધરાવે છે.તેનું મોઢું ગર્દનથી અલગ તરી આવે છે એટલે કે સ્પષ્ટ જોઇ શકાય છે.તેની આંખો બહાર નિકળેલી અને મોટી હોય છે.તેનું મોઢું નાનુ અને ગોળાકાર હોય છે.જેથી ખાડચિતાડા અને પડકું વચ્ચેનો ભેદ પારખી શકાય છે.પડકાની શરીરની ત્વચા વિચિત્ર છે.શરીરની ઉપરની ત્વચા સામન્યતઃ ઘઉંવર્ણી,ભૂખરા રંગ સાથે પીળાશ પડતી વારાફરતી એક બાજુ થી બીજી બાજુ મરડાતી વિશિષ્ટ પ્રકારની પોપડીઓ વાળી પેટર્ન ધરાવે છે.જ્યાંરે શરીરની નીચેની ત્વચા સ્વચ્છ સફેદ સાથે ઘઉંવર્ણી હોય છે.તેની પૂંછડી ટૂંકી અને જાડી હોય છે.પડકું મનુષ્યની ખૂબ જ નજીક રહે છે.તેનું શરીર ટૂંકું હોવાથી સરળતાથી નજરમાં આવતુ નથી.
પડકું / ફુરસો / ફોડસી
પડકું એક નિશાચર પ્રાણી છે એટલે કે રાત્રીના સમયે વધારે સક્રિય હોય છે.જો કે શિયાળો તથા ચોમાસાની ઠંડી ઋતુઓમાં ધૂપ શેકવા એટલે કે સૂર્યપ્રકાશમાંથી એનર્જી મેળવવા દિવસે બહાર આવે છે.સામાન્ય રીતે સૂકા તથા રેતાળ વિસ્તારો,પથ્થરના મેદાનો કે પહાડી વિસ્તારોમાં રહે છે.તે પથ્થરોની નીચે,વૃક્ષની જાળીઓ કે ઝાડની ઉખડી છાલમાં ગુપ્ત જગ્યાએ રહેઠાણ બનાવે છે.પડકાનો ખોરાક ઉંદર,કાચિંડો,ગરોળી જેવા નાના પ્રાણીઓ તથા વીંછી જેવા અન્ય નાના જીવજંતુઓ છે.
માદા પડકું એપ્રિલ થી ઓગષ્ટ મહિનાની વચ્ચે ૪ થી ૮ બચ્ચાને જન્મ આપે છે.જન્મેલા બચ્ચાની લંબાઈ વધૂમાં વધૂ ૮ સેં.મી જેટલી હોય છે.પડકું ઈંડા મૂક્તો સાપ નથી.
પડકું વાઈપર પરિવારનો સૌથી ઝેરી સાપ છે.છતા તેનું ઝેર ભાગ્યે જ જીવલેણ સાબિત થતુ હોય છે.તેનું ઝેર મનુષ્યના શરીરમાં લોહીનો પ્રવાહ રોકી દે છે.એટલે કે લોહીને જમાવી દે છે.આજના આધૂનિક યુગમાં તેના ઝેરનો ઈલાજ સરળતાથી થઈ શકે છે.અન્ટી વિનમ ઈન્જેક્શન,વિટામીન K ,કૅલ્શિયમ કાર્બોનેટ દ્વારા ઇલાજ શક્ય છે.પડકું કરડવાનું પ્રથમ લક્ષણ થાક લાગવો,દંશની જગ્યાએ સામાન્ય બળતરા થવી ,સોજો આવવો તથા લોહી ઉપસી આવવું.કોઈ પણ પ્રકારના પ્રયોગ કે ભૂવા-ભારડીના વહેમમાં પડ્યા વગર દર્દીને ડૉક્ટરી સારવાર આપવી જોઇએ.
કોઇ પણ સાપ સામાન્ય ઘાયલ હોય તો,કોઇ પણ પ્રકારની પાટાપીંડી કર્યા વગર તેના કુદરતી પર્યાવરણમાં મૂક્ત કરવો હિતાવહ છે.જેથી તે ઘાયલ શરીરને ધૂળમાં રગદોડી શકે.
ભામફોડી
ભામફોડી અથવા કાકરાકોટને અંગ્રેજીમાં અનુક્રમે Common Send Boa અથવા Russell’s Earth Boa કહેવાય છે.અન્ય વિસ્તારો અલગ અલગ નામથી ઓળખવામાં આવે છે.ભામફોડીનું વૈજ્ઞાનિક નામ Eryx conicus છે. અહીં ભામફોડી શબ્દપ્રયોગ કરવામાં આવ્યો છે.ભામફોડીનો સમાવેશ પેટ પડે ઘસડાઇને ચાલતા (સરીસૃપ) પ્રાણીઓના વર્ગમાં થાય છે.ભામફોડી બિનઝેરી સાપ છે .
ભામફોડી એશિયામાં ભારત,પાકિસ્તાન અને બાગ્લાદેશના કેટલાક વિસ્તારોમાં જોવા મળે છે.ભારતમાં આસામ અને બંગાળના પહાડી વિસ્તારોમાં જોવા મળે છે.તેની લંબાઈ આશરે ૫૦ સે.મી જેટલી હોય છે.જ્યાંરે વધૂમાં વધૂ લંબાઈ ૧ મીટર સુધી હોય શકે છે.સામાન્ય રીતે નર કરતા માદા ભામફોડીની લંબાઈ વધૂ હોય છે.ભામફોડીના શરીરનું બંધારણ આંધળી ચાકણ જેવું જ હોય છે.તેના મોઢાનો આકાર નજીવો ત્રિકોણીય હોય છે.મોઢાથી પૂછડી સુધીનું શરીર એક સરખુ દેખાતુ હોય છે.જેથી તેનું મોઢુ તથા પૂંછડી એક સમાન લાગે છે.ભામફોડીની ત્વચા પીળાશ પડતી સફેદની સાથે ઘઉંવર્ણી હોય છે.તેના પર ઘઉંવર્ણી તથા કાળાશ પડતી ગોળ પેટર્ન હોય છે.જેથી તે ખાડ ચિતાડા (Russell’s Viper) સાપ જેવી દેખાઈ છે.એટલા માટે ઘણા વિસ્તારોમાં Russell’s Earth Boa તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.કેટલાક વિસ્તારોમાં અજગરના બચ્ચા (Baby Python) તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે
ભામફોડી
તેનું રહેઠાણ રેતાળ તથા પથ્થરાળ પ્રદેશોમાં હોય છે.આંધણી ચાકણની જેમ ભામફોડી પન ખૂબ જ આળસુ હોવાથી ઉંદરોના દરમાં જઈને રહે છે.તેનો સ્વાભવ વિનમ્ર છે.તે એક નિશાચર પ્રાણી છે.એટલે કે મોટેભાગે રાત્રીના સમયે દરમાંથી બહાર નિકળે છે અને શિકાર કરે છે.તે ઉંદર, સસલું, ખિસકોલી,દેડકા વગેરે વર્ગના સ્તન્યપ્રાણીનો શિકાર કરે છે.આંધળી ચાકણની જેમ ભામફોડી પણ ખતરાનો અનુભવ થતા શરીરને સર્પિલ આકાર આપે છે એટલે કે પોતાના શરીરને ગોળ વીંટીને મોઢાને છૂપાવી લે છે અને પૂંછડીને ઊંચી કરીને પ્રતિબંધીને ચેતવણી આપે છે.
ભામફોડી જૂન-જૂલાઈમાં લગભગ ૩ થી ૧૨ બચ્ચાને જન્મ આપે છે.જન્મેલા બચ્ચાની લંબાઈ આશરે ૧૨ સેમી. જેટલી હોય છે.જન્મેલા બચ્ચાની ત્વચાનો રંગ ગુલાબી પેટર્ન વાળી હોય છે.માદા ભામફોડીને પરિપક્વ થવા માટે લગભગ ૩ થી ૪ વર્ષ લાગે છે,જ્યાંરે નર ભામફોડીને પરિપક્વ થવામાં લગભગ ૨ થી ૩ વર્ષ લાગે છે.
ભામફોડી અદ્ભુત ત્વચા ધરાવતી હોવાથી મોટાભાગે ત્વચા માટે શિકારનો ભોગ બને છે.ભારતમાં ઘણા લોકો એમ પણ માને છે કે ભામફોડીના કરડવાથી કે જીભ અડવાથી ચામડીનો લાઈલાજ રોગ થાય છે.હકીકતમાં આવુ કશું થતુ નથી.ભામફોડીના વિશિષ્ટ રૂપને કારણે લોકોમાં માન્યતાઓ ફેલાયેલી છે.
‘વિશાળે જગ વિસ્તારે નથી એક જ માનવી,
પશુ છે, પંખી છે, પુષ્પો,વનો, ને છે વનસ્પતિ’
(સ્ત્રોત -ગીરનું જંગલ)
'અભ્યારણ્ય' 
પ્રતિભાવ